Jetlag Nedir? Jetlag Etkisi Nasıl Geçer?
Jetlag en basit ifade ile bir kişinin yerel saat dilimi farklı olan bir ülkeye seyahat etmesi sonucu yaşadığı uyku uyanıklık ritminin bozulması olarak tanımlanabilir. Kelime kökeni olarak Jetlag İngilizceden geliyor. İngilizcede ‘‘Jet’’ kelimesi jet uçağı anlamına gelirken “Lag” kelimesi gecikmek anlamına geliyor. Jetlag ilk kez 1966 yılında Los Angeles Times Dergisi’nde bir makalenin altında kullanılmış ve akşamdan kalmanın daha beter hali olarak tanımlanmıştır. “Jet gecikmesi” olarak bilinen bu durum uzak bir uçuşa gidenler için büyük bir sorun haline gelebiliyor.
Kişinin seyahat ettiği ülkeler arasında zaman dilimi farkı ne kadar fazla ise belirtiler o kadar uzun sürebiliyor. Jetlag için en iyi çare uçuş gününde özellikle uçuş esnasında mümkün olduğunca az yemek yemektir. Bunun yanı sıra varışta uyku ve yeme düzenine gittiğiniz ülkedeki saat dilimine göre hemen uymanız gerekmektedir. Bu sayılanlar prensip olarak jetlagı engelleyemez ama ondan daha çabuk kurtulmanızı sağlar. Jetlagdan kurtulmak için ayrıca dikkat edilmesi gerekenlerden biri de gün içinde uykuya dalmamaktır.
Bu oldukça cezbedici bir hadise olsa da jetlag süresinin uzamasına neden olacaktır. Uyku düzeninizin bozulması Jetlag etkilerinin uzamasına yol açabilir. Bunun önüne geçmek için de dikkat edilmesi gereken birtakım noktalar vardır. Bu noktalara uyduğunuz takdirde kısa sürede jetlag etkilerinden kurtulmanız mümkün hale gelir.
Jetlagın Belirtileri Nelerdir?
Jetlag olmanın belirtileri kişiden kişiye farklılık gösterebilir. Bu belirtiler birkaç gün sürebilen aşırı yorgunluk evresi, uyum bozukluğu, yani kişinin nerede olduğunu bilmemesinin ve yönlenmemesinin göstergesi, dehidrasyon bozukluğu, yani aşırı derecede vücudun su kaybı, enerjide ve konsantrasyonda aşırı derecede azalmalar, iştahsızlık, kişi yemek sırasında açlık hissetmez fakat en alışılmadık zamanlarda aniden çok acıkabilir, aşırı su kaybına neden olabilecek ishal şeklinde sıralanabiliyor. Ancak uyku bozukluğu yani hem REM hem de REM dışı yavaş dalga uyku düzeninin bozulması ve gün boyunca süren zihinsel ve duygusal refahın bozulması ve en ciddi ve kalıcı olabilecek belirtisi yorgunluk sonrası gelen migren ağrıları. Bu migren ağrıları kalıcı olabilir ve sonuçları körlük gibi çok ağır semptomlara neden olabilir. Yukarıda da dediğimiz gibi Jetlag belirtileri seyahat eden kişinin yaşadığı ülke ile gittiği ülke arasındaki zaman dilimi farkına göre uzar ve kısalır. Örneğin bir kişi Türkiye’den Almanya’ya gidiyor ise zaman dilimi farkı 1 saat olduğu için oraya seyahat eden bir kişinin jetlag etkileri daha çabuk geçer, hatta bu tarz yolculuklarda çok hassas bünyeye sahip olmayanlar için jetlag görülmez. Ancak Türkiye’de yaşayan bir kişi Amerika’ya gittiğinde zaman farkı 7 saat gibi ciddi bir süre olduğu için jetlag durumunun hem etkileri hem de süresi fazla olur.
Jeglag Sendromunu Nasıl Önleyebilirim?
En rahatsız verici uçuş partneri olan Jetlag sendromundan kurtulmak için ya da etkilerini azaltmak için bireylerin alabileceği birçok önlem bulunuyor. Bu önlemler eğer bulunduğunuz ülke ile arasında oldukça fazla zaman farkı olan bir ülkeye seyahat edecekseniz birkaç gün önceden hazırlanmak çok etkilidir. Örneğin batıya gidilecekse yolculuktan birkaç gün önce başlayarak her gün yataktan bir saat erken kalkıp vücudunuzu basitçe kandırabilirsiniz fakat doğuya gidilecekse yatağa biraz daha erken girerek bu taktiğin tersini uygulayabilirsiniz. Bu şekilde gidilecek yerin uyku saatlerine biraz daha yaklaşmış olmak mümkündür.
Bir diğer zihinsel hazırlık ise kişinin zihinsel olarak gideceği yerde olmasıdır, yani uçağa bindiğiniz anda saatinizi gideceğiz yerin zaman dilimine göre ayarlamanız olarak özetlenebilir. Beslenme alışkanlıklarınızı da uçuştan önce veya uçuş sırasında değiştirmek Jetlag etkilerini ve süresini azaltabilir. Birçok uzman görüşüne göre; kişi uçuştan önce ve uçuş sırasında bol su içip hafif yemekler yerse ve egzersiz yaparsa Jetlag etkilerinden kurtulabilir ya da azaltabilir.
Su ile temas Jetlag etkilerini azaltmakta önemli bir faktördür. Seyahat eden kişi seyahat ettiği yere vardığında direkt duş alabilirse ya da havuza girme imkânı varsa ve kendini havuzun serin sularına bırakırsa bu ferahlık jetlag etkilerini azaltmak ve kurtulmak için oldukça etkili olur.
Güneş ışınları da her şeye iyi geldiği gibi jetlag etkilerine de oldukça iyi gelir. Seyahat eden kişi gideceği yere ulaştığı zaman fırsatı varsa gün ışığı altında biraz yürüyüş yapabilirse biyolojik saatin dengelenmesi konusunda oldukça etkili bir çözüm olabilir.
Jetlag sendromundan kurtulmanın önemli faktörlerinden birisi de uyku saati dışında uykuya dalmamaktır. Yani gittiğiniz yerin yerel saati 9 olmadan ne olursa olsun uykusuzluğa dayanıp uyuya kalmamak jetlag sorununu yenmeye yardımcı olur. Jetlag sendromunu yenmek için hava yolu çalışanları çoğunlukla gece karanlığında vücut tarafından sentezlenen melatonin hormonu takviyesi alırlar, ülke değiştirecek yolcular için de bu ve benzeri ekstra ilaç takviyeleri almak iyi olabilir ancak doktor kontrolünde veya bu konu hakkında bilgisi olan bir kişi gözetiminde alınması herkes için daha sağlıklı olacaktır. Fakat bu ilaç Jetlag sendromunu ortadan kaldırmaya veya yeni uyku düzenine doğal bir şekilde uyum sağlamaya yardımcı olmaz, sadece kişiyi derin bir uykuya gönderir. Ayrıca bu ilaç takviyesini yukarıda belirttiğimiz diğer yöntemler etkili olmazsa kullanmalısınız çünkü ilaç takviyeleri vücudun hormonal dengesini bozabilir.
Uçuşta Yaşanılan Her Durum jetlag Değildir
Kişilerin seyahatleri sırasında yaşadığı bazı problemleri de jetlag semptomu sanması son günlerde oldukça tartışma konusu olmuştur fakat göz kuruluğu, baş ağrısı, tahriş olmuş burun ve sinüsler, baş dönmesi, bacak ve kol şişmesi, şişkinlikler ve kulak ağrıları gibi rahatsızlıklar jetlag ile ilgili değildir. Bu rahatsızlıklar genelde kuru hava, uzun uçak yolculuğundan dolayı gerçekleşen basınç ve uçaktaki oturma bölümü düzenlerinin sıkışık olmasından kaynaklı şikâyetlerdir. Bu rahatsızlıklardan kurtulmak neyse ki jetlag sendromundan kurtulmaktan daha kolay. En can sıkıcı olanı sinüs ağrılarından kurtulmak için kişi bol bol su içmelidir. Baş ağrısı diz ağrısı gibi şikâyetler için ağrı kesici haplar veya doğal bitki çayları tüketilmelidir. Göz kuruluğu şikâyeti olanlar için göz damlası kullanmak her zaman etkili olmuştur. Tahriş olmuş yüzeyler içinse nemlendirici kullanmak çok etkili bir çözümdür.
Sosyal Jetlag Nedir?
Çağımızın şartları gereği çalışma hayatındaki insanlar daha fazla çalışmakta, daha az uyumakta ve farklı boyutlardaki ekranlara bakarak sağlıksız zaman geçirmektedir. Söz konusu olan bu yeni gerçeklik sosyal Jetlag gibi yeni sağlık sıkıntılarını da beraberinde getirmektedir. Sosyal jetlag adı verilen hastalık son yıllarda uzmanların araştırması sonucu olarak insan sağlığı üstünde uyku problemleri yaşamasına sebep olan bir rahatsızlık olarak adlandırılmaktadır. Sosyal jetlag konusunu daha basit bir dille açıklamak gerekirse çalışma hayatlarında olan insanların hafta sonları geç yatıp geç kalktıkları için biyolojik saatin bozulmasından dolayı ortaya çıkan uyku düzeni bozukluğu olarak tanımlanabilir. Sosyal Jetlag kavramı ilk olarak, Münih’teki Ludwig-Maximilian Üniversitesi’nde Kronbiyoloji Profesörü olan Till Roenneberg tarafından 2012 yılında “Internal Time (Vücut Saati)” adlı kitapta söz edilmiştir. Sosyal Jetlag sorunundan kurtulmak için çalışma hayatında olan kişilerin patronları çalışanların gün ışığından daha fazla faydalanmaları ve kişinin uyku düzenini koruması için çalışma saatlerini esnetmesi gerekmektedir.